महाकविकालिदासकृत रघुवंशमहाकाव्‍यस्‍य सप्तमः सर्गः

अथोपयन्त्रा सदृशेन युक्तां स्कन्देन साक्षादिव देवसेनां ।
स्वसारं आदाय विदर्भनाथः पुरप्रवेशाभिमुखो बभूव । । ७.१ । ।
सेनानिवेशान्पृथिवीक्षितोऽपि जग्मुर्विभातग्रहमन्दभासः ।
भोज्यां प्रति व्यर्थमनोरथत्वाद्रूपेषु वेषेषु च साभ्यसूयाः । । ७.२ । ।
सांनिध्ययोगात्किल तत्र शच्याः स्वयंवरक्षोभकृतां अभावः ।
काकुत्स्थं उद्दिश्य समत्सरोऽपि शशाम तेन क्षितिपाललोकः । । ७.३ । ।
तावत्प्रकीर्णाभिनवोपचारं इन्द्रायुधद्योतिततोरणाङ्कं ।
वरः स वध्वा सह राजमार्गं प्राप ध्वजच्छायनिवारितोष्णं । । ७.४ । ।
ततस्तदालोकनतत्पराणां सौधेषु चामीकरजालवत्सु ।
बभूवुरित्थं पुरसुन्दरीणां त्यक्तान्यकार्याणि विचेष्टितानि । । ७.५ । ।
आलोकमार्गं सहसा व्रजन्त्या कयाचिदुद्वेष्टनवान्तमाल्यः ।
बद्धुं न संभावित एव तावत्करेण रुद्धोऽपि हि केशपाशः । । ७.६ । ।
प्रसाधिकालम्बितं अग्रपादं आक्षिप्य काचिद्द्रवरागं एव ।
उत्षृषृअलीलागतिरा गवाक्षाद्ययौ शलाकां अपरा वहन्ती । । ७.७ । ।
विलोचनं दक्षिणं अञ्जनेन संभाव्य तद्वञ्चितवामनेत्रा ।
तथैव वातायनसंनिकर्षं ययौ शलाकां अपरा वहन्ती । । ७.८ । ।
जालान्तरप्रेषितदृष्टिरन्या प्रस्थानभिन्नां न बबन्ध नीवीं ।
नाभिप्रविष्टाभरणप्रभेण हस्तेन तस्थाववलम्ब्य वासः । । ७.९ । ।
अर्धाचिता सत्वरं उत्थितायाः पदे पदे दुर्निमिते गलन्ती ।
कस्याश्चिदासीद्रशना तदानीं अङ्गुष्ठमाउलार्पितसूत्रशेषा । । ७.१० । ।
स्तनंधयन्तं तनयं विहाय विलोकनाय त्वरया व्रजन्ती ।
संप्रस्नुताभ्यां पदवीं स्तनाभ्यां सिषेच काचित्पयस्ऽऽ आ गवाक्षाथ् । । ७.१०* । ।
तासां मुखैरासवगन्धगर्भैर्व्याप्तान्तराः सान्द्रकुतूहलानां ।
विलोलनेत्रभ्रमरैर्गवाक्षाः सहस्रपत्त्राभरणा इवासन् । । ७.११ । ।
ता राघवं दृष्टिभिरापिबन्त्यो नार्यो न जग्मुर्विषयान्तराणि ।
तथा हि शेषेन्द्रियवृत्तिरासां सर्वात्मना चक्षुरिव प्रविष्टा । । ७.१२ । ।
स्थाने वृता भूपतिभिः परोक्षैः स्वयंवरं साधुं अमंस्त भोज्या ।
पद्मेव नारायणं अन्यथासौ लभेत कान्तं कथं आत्मतुल्यं । । ७.१३ । ।
परस्परेण स्पृहणीयशोभं न चेदिदं द्वन्द्वं अयोजयिष्यथ् ।
अस्मिन्द्वये रूपविधानयत्नः पत्युः प्रजानां वितथोऽभविष्यथ् । । ७.१४ । ।
रतिस्मरौ नूनं इमावभूतां राज्ञां सहरेषु तथा हि बाला ।
गतेयं आत्मप्रतिरूपं एव मनो हि जन्मान्तरसंगतिज्ञं । । ७.१५ । ।
इत्युद्गताः पौरवधूमुखेभ्यः शृण्वन्कथाः श्रोतसुखाः कुमारः ।
उद्भासितं मङ्गलसंविधाभिः संबन्धिनः सद्म समाससाद । । ७.१६ । ।
ततोऽवतीर्याशु करेणुकायाः स कामरूपेश्वरदत्तहस्तः ।
वैदर्भनिर्दिष्टं अथो विवेश नारीमनांसीव चतुष्कं अन्तः । । ७.१७ । ।
महार्हसिंहासनसंस्थितोऽसौ सरत्नं अर्घ्यं मधुपर्कमिश्रं ।
भोजोपनीतं च दुकूलयुग्मं जग्राह सार्धं वनिताकटाक्षैः । । ७.१८ । ।
दुकूलवासाः स वधूसमीपं निन्ये विनीतैरवरोधरक्षैः ।
वेलासाक्शं स्फुटपेहराजिर्नवैरुदन्वानिव चन्द्रपादैः । । ७.१९ । ।
तत्रार्चितो भोजपतेः पुरोधा हुत्वाग्निं आज्यादिभिरग्निकल्पः ।
तं एव चाधाय विवाहसाक्ष्ये वधूवरौ संगमयां चकार । । ७.२० । ।
हस्तेन हस्तं परिगृह्य वध्वाः स राजसूनुः सुतरां चकाशे ।
अनन्तराशोकलताप्रवालं प्राप्येव चूतः प्रतिपल्लवेन । । ७.२१ । ।
आसीद्वरः कण्टकितप्रकोष्टः स्विन्नाङ्गुलिः संववृते कुमारी ।
वृत्तिस्तयोः पाणिसमागमेन समं विभक्तेव मओभवस्य । । ७.२२ । ।
तयोरपाङ्ग-प्रतिसारितानि क्रियासमापत्तिवर्तितानि ।
ह्रीयन्त्रणां आनशिरे मनोज्ञां अन्योन्यलोलानि विलोचनानि । । ७.२३ । ।
प्रदक्षिणप्रक्रमणात्कृषानोरुदर्चिषस्तन्(?) मिथुनं चकाशे ।
मेरोरुपान्तेष्विव वर्तमानं अन्योन्यसंसक्तं अहस्त्रियामं । । ७.२४ । ।
नितम्बगुर्वी गुरुणा प्रयुक्ता वधूर्विधातृप्रतिमेन तेन ।
चकार सा मत्तचकोरनेत्रा लज्जावती लाजविसर्गं अग्नौ । । ७.२५ । ।
हविःशमीपल्लवलाजगन्धिः पुण्यः कृशानोरुदियाय धूमः ।
कपोलसंसर्पिशिखः स तस्या मुहूर्तकर्णोत्पलतां प्रपेदे । । ७.२६ । ।
तदञ्जनक्लेदसमाकुलाक्षं प्रम्लानभीजाङ्कुरकर्णपूरं ।
वधूमुखं पाटलगण्डलेखं आचारधूमग्रहणाद्बभूव । । ७.२७ । ।
तौ स्नातकैर्बन्धुमता च राज्ञा पुरंध्रिभिश्च क्रमशः प्रयुक्तं ।
कन्याकुमारौ कनकासनस्थावार्द्राक्षतारोपणं अन्वभूतां । । ७.२८ । ।
इति स्वसुर्भोजकुलप्रदीपः संपाद्य पाणिग्रहणं स राजा ।
महीपतीनां पृथगर्हणार्थं समादिदेशाधिकृतानधिश्रीः । । ७.२९ । ।
लिङ्गैर्मुदः संवृतविक्रियास्ते ह्रदाः प्रसन्ना इव गूढनक्राः ।
वैदर्भं आमन्त्र्य ययुस्तदीयां प्रत्यर्प्य पूजां औप्दाछलेन । । ७.३० । ।
स राजलोकः कृतपूर्वसंविदारम्भसिद्धौ समयोपलभ्यम्) ।
आदास्यमानः प्रम्दामिषं तदावृत्य पन्थानं अजस्य तस्थौ । । ७.३१ । ।
भर्तापि तावत्क्रथकैषिकानां अनुष्ठितानन्तरजाविवाहः ।
सत्त्वानुरूपाहरणी कृतश्रीः प्रास्थापयद्राघवं अन्वगाच्च । । ७.३२ । ।
तिस्रस्त्रिलोकी प्रथितेन सार्धं अजेन मार्गे वसतीरुषित्वा ।
तस्मादपावर्तत कुण्डिनेशः पर्वात्यये स्ॐअ इवोष्णरश्मेः । । ७.३३ । ।
प्रमन्यवः प्रागपि कोसलेन्द्रे प्रत्येकं आत्तस्वतया बभूवुः ।
अतो नृपाश्चक्षमिरे समेताः स्त्रीरत्नलाभं न तदात्मजस्य । । ७.३४ । ।
तं उद्वहन्तं पथि भोजकन्यां रुरोध राजन्यगणः स दृप्तः ।
बलिप्रदिष्टं श्रियं आददानं त्रैविक्रमं पादं इवेन्द्रशत्रुः । । ७.३५ । ।
तस्यः स रक्षार्थं अनल्पयोधं आदिष्य पित्र्यं सचिवं कुमारः ।
प्रत्यग्रहीत्पार्थिववाहिनीं तां ज्योतीरथां शोण इवोत्तरङ्गः । । ७.३६ । ।
पत्तिः पदातिं रथिनं रथेशस्तुरंगसादी तुरगाधिरूढं ।
यन्ता गजस्याभ्यपतद्गजस्थं तुल्यप्रतिद्वन्द्वि बभूव युद्धं । । ७.३७ । ।
नदत्सु तूर्येष्वविभाव्यवाचो नोदीरयन्ति स्म कुलोपदेशान् ।
बाणाक्षरैरेव परस्परस्य नामोर्जितं चापभृतः शशंसुः । । ७.३८ । ।
उत्थापितः संयति रेणुरश्वैः सान्द्रीकृतः स्यन्दनवंशचक्रैः ।
चिस्तारितः कुञ्जरकर्णतालैर्नेत्रक्रमेणोपरुरोध सूर्यं । । ७.३९ । ।
मत्स्यध्वजा वायुवशाद्विदीर्णैर्मुखैः प्रवृद्धद्वजिनीरजांसि ।
बभुः पिबन्तः परमार्थमत्स्याः पर्याविलानीव नवोदकानि । । ७.४० । ।
रथो रथाङ्गध्वनिना विजज्ञे विलोलघण्टाक्वणितेन नागः ।
स्वभर्तृनामग्रहणाद्बभूव सान्द्रे रजस्यात्मपरावबोधः । । ७.४१ । ।
आवृण्वतो लोचनमार्गं आजौ रजोऽन्धकारस्य विजृम्भितस्य ।
शस्त्रक्षताश्वद्विपवीरजन्मा बालारुणोऽभूद्रुधिरप्रवाहः । । ७.४२ । ।
स च्छिन्नमूलः क्षतजेन रेणुस्तस्योपरिष्टात्पवनावधूतः ।
अङ्गारशेषस्य हुताशनस्य पूर्वोत्थितो धूम इवाबभासे । । ७.४३ । ।
प्रहारमूर्छापगमे रथस्थान्यन्तःनुपालभ्य निवर्तिताश्वाः ।
यैः सादिता लक्षितपूर्वकेतूंस्तानेव सामर्षतया निजघ्नुः । । ७.४४ । ।
अप्यर्धमार्गे परबाणलूना धनुर्भृतां हस्तवतां पृषत्काः ।
संप्रापुरेवात्मजवानुवृत्त्या पूर्वार्धभागैः फलिभिः शरव्यं । । ७.४५ । ।
आधोरणानां गजसंनिपाते शिरांसि चक्रैर्निशितैः क्षुराग्रैः ।
हतान्यपि आयेननखाग्रकोटिव्यासक्तकेशानि चिरेण पेतुः । । ७.४६ । ।
पूर्वं प्रहर्ता न जघान भूयः प्रतिप्रहाराक्षमं अश्वसादी ।
तुरंगमस्कन्धनिषण्णदेहं प्रत्याश्वसन्तं रिपुं आचकाङ्क्ष । । ७.४७ । ।
तनुत्यजां वर्मभृतां विकोशैर्बृहत्सु दन्तेष्वसिभिः पतद्भिः ।
रणक्षितिः शोणितमद्यकुल्या गजा विविग्नाः करशीकरेण । । ७.४८ । ।
शिलीमुखोत्कृत्तशिरःफलाढ्या च्युतैः शिरत्रैश्चषकोत्तरेव ।
रणक्षितिः शोणितमद्यकुल्या रराज मृत्योरिव पानभूमिः । । ७.४९ । ।
उपान्तयोर्निष्कुषितं विहंगैराक्षिप्य तेभ्यः पिशितप्रियापि ।
केयूरकोटिक्षततालुदेशा शिवा भुजच्छेदं अपाचकार । । ७.५० । ।
कश्चिद्द्विषत्खड्गहृतोत्तमाङ्गः सद्यो विमानप्रभुतां उपेत्य ।
वामाङ्गसंसक्तसुराङ्गनः स्वं नृत्यत्कबन्धं समरे ददर्श । । ७.५१ । ।
अन्योन्यसूतोन्मथनादभूतां तावेव सूतौ रथिनौ च कौचिथ् ।
व्यश्वौ गदाव्यायतसंप्रहारौ बग्नायुधौ बाहुविमर्दनिष्ठौ । । ७.५२ । ।
परस्परेण क्षतयोः प्रहर्त्रोरुत्क्रान्तवाय्वोः समकालं एव ।
अमर्त्यभावेऽपि कयोश्चिदासीदेकासरःप्रार्थितयोर्विवादः । । ७.५३ । ।
व्यूहावुभौ तावितरेतरस्माद्भङ्गं जयं चापतुरव्यवस्थं ।
पश्चात्पुर्ॐआरुतयोः प्रवृद्धौ पर्यायवृत्त्येव महार्णवोर्मी । । ७.५४ । ।
परेण भग्नेऽपि बले महौजा ययावजः प्रत्यरिसैन्यं एव ।
धूमो निवर्तेत समीरणेन यतो हि कक्षस्तत एव वह्निः । । ७.५५ । ।
रथी निषङ्गी कवची धनुष्मान्दृप्तः स राजन्यकं एकवीरः ।
निवारयां आस महावराहः कल्पक्षयोद्धूतं इवार्णवाम्भः । । ७.५६ । ।
स दक्षिणं तूण-मुखेन वामं व्यापारयन्हस्तं अलक्ष्यताजौ ।
आकर्णकृष्टा सकृदस्य योद्धुर्मौर्वीव बाणान्सुषुवे रिगुफ्नान् । । ७.५७ । ।
स रोषदष्टाधिकलोहितोष्ठैर्व्यक्तोर्ध्वरेका भृकुटीर्वहद्भिः ।
तस्तार गां भल्लनिकृत्तकण्ठैर्हुंकारगर्भैर्द्विषतां शिरोभिः । । ७.५८ । ।
सर्वैर्बलाङ्गैर्द्विरदप्रधानैः सर्वायुधैः कङ्कटभेदिभिश्च ।
सर्वप्रयत्नेने च भूमिपालास्तस्मिन्प्रजह्रुर्युधि सर्व एव । । ७.५९ । ।
सोऽस्त्रव्रजैश्छन्नरथः परेषां ध्वजाग्रमात्रेण बभूव लक्ष्यः ।
नीहारमग्नो दिनपूर्वभागः किंचित्प्रकाशेन विवस्वतेव । । ७.६० । ।
प्रियंवदात्प्रापं असौ कुमारः प्रायुङ्क्त राजस्वधिराजसूनुः ।
गान्धर्वं अस्त्रं कुसुमास्त्रकान्तः प्रस्वापनं स्वपनिवृत्तलौल्यः । । ७.६१ । ।
ततो धनुष्कर्षणमूढहस्तं एकांसपर्यस्तशिरस्त्रजालं ।
तस्थौ ध्वजस्तम्भनिषण्णदेहं निद्राविधेयं नरदेवसैन्यं । । ७.६२ । ।
ततः प्रियोपात्तरसेऽधरोष्ठे निवेश्य दध्मौ जलं कुमारः ।
येन स्वहस्तार्जितं एकवीरः पिबन्यशो मूर्तं इवाभासे । । ७.६३ । ।
शङ्खस्वनाभिज्ञतया निवृत्तास्तं सन्नशत्रुं ददृशुः स्वयोधाः ।
निमीलितानां इव पङ्कजानां मध्ये स्फुरन्तं प्रतिमाशशाङ्कं । । ७.६४ । ।
सशोणितैस्तेन शिलीमुखाग्रैर्निक्षेपिताः केतुषु पार्थिवानां ।
यशो हृतं संप्रति राघवेण न जीवितं वः कृपयेति वर्णाः । । ७.६५ । ।
स चापकोटीनिहितैकबाहुः शिरस्तनिष्कर्षणभिन्नमुलिः ।
ललाटबद्धश्रमवारिबिन्दुर्भीतां प्रियां एत्य वचो बभाषे । । ७.६६ । ।
इतः परानर्भकहार्यशस्त्रान्वैदर्भि पश्यानुमता मयासि ।
एवंविधेनाहवचेष्टितेन त्वं प्रार्थ्यसे हस्तगता ममभिः । । ७.६७ । ।
तस्याः प्रतिद्वन्द्विभवाद्विषादात्सद्यो विमुक्तं मुखं आबभासे ।
निश्वासबाष्पापगमात्प्रपन्नः प्रसादं आत्मीयं इवात्मदर्षाः । । ७.६८ । ।
हृष्टापि सा ह्रीविजिता न साक्षाद्वाग्भिः सखीनां प्रियं अभ्यनन्दथ् ।
स्थली नवाम्भःपृषताभिवृष्टा मयूरकेकाभिरिवाभ्रवृन्दं । । ७.६९ । ।
इति शिरसि स वामं पादं आधाय राज्ञां उदवहदनवद्यां तां अवद्यादपेतह् ।
रथतुरगरजोभिस्तस्य रूक्षालकाग्रा समरविजयलष्मीः सैव मूर्ता बभूव । । ७.७० । ।
प्रथमपरिगतार्थस्तं रघुः संनिवृत्तं विजयिनं अभिनन्द्य श्लाघ्यजायासमेतं ।
तदुपहितकुटुम्बः शान्तिमार्गोतुस्कोऽभून्न हि सति कुलधुर्ये सूर्यवंश्या गृहाय । । ७.७१ । ।

इति कालिदासविरचिते रघुवंशे सप्तमः सर्गः

द्वारा - श्री पाण्डुरङगशर्मा रामकः