| ||||||||||||||||
पण्डित चन्द्रशेखर ‘आजाद’ (२३ जुलाई,
1९०६ - २७ फरवरी, 1931) ऐतिहासिकदृष्ट्या भारतीयस्वतन्त्रतासंग्रामस्य
महानसेनानायकः आसीत् । सः पण्डितरामप्रसादबिस्मिल, भगतसिंहादीनां
महानक्रान्तिकारिणाम् अन्यतमः मित्रमपि आसीत् । 1922 ख्रीस्ताब्दे वर्षे
गाँन्धिना असहयोग आन्दोलनस्य आकस्मिक् पिधाने तस्य विचारधारा परिवर्तिता, तेन
क्रान्तिकारीगतिविधिषु संलग्नः अभूत् । तदैव सः हिन्दुस्तानरिपब्लिकनएसोसियन
इत्यस्य समूहस्य सक्रियसदस्यतामपि स्वीकृतवान् । अनया संस्थया सः
रामप्रसादबिस्मिलस्य नेतृत्वे 9 अगस्त 1925 ख्रीस्ताब्दे काकोरी काण्डमपि
कृतवान् । अनन्तरं भूमिगतः अपि अभवत् । एतदनन्तरं 1927 ख्रीस्ताब्दे वर्षे
बिस्मिलमहोदयेन सह एव चतुर्णाम् इतोपि बन्धूनां बलिदानानन्तरं सः
समस्तउत्तरभारतस्य क्रान्तिकारीसमूहान् एकत्रीकृत्य हिन्दुस्तान सोशलिस्ट
रिपब्लिकन एसोसियेशन इत्यस्य समूहस्य गठनं कृतवान् तथा च भगतसिंहेन सह मिलित्वा
लाहौरप्रान्ते लालालाजपतरायस्य मृत्योः प्रतिघातः साण्डर्सवधं कृत्वा
स्वीकृतवान् । अनन्तरं देहलीं प्राप्य असेम्बलीविस्फोटकाण्डमपि साधितवान्
।
जन्म प्रारम्भिकजीवनं च:-
पण्डितचन्द्रशेखराजादस्य जन्म
उन्नावजनपदस्य बदरका ग्रामे 23 जुलाई 1906 ख्रीस्ताब्दे वर्षे अभवत् ।
आजादस्य पिता पण्डित सीताराम तिवारी 1956 ख्रीस्ताब्दस्य अकालकारणात्
स्वपैत्रिकस्थानं बदरकां परित्यज्य मध्यप्रदेशस्य अलीराजपुररियासते सेवां
प्रदत्तवान् अनन्तरं भावरा ग्रामे न्यवसत् । अत्रैव बालचन्द्रशेखरस्य
बाल्यकालः अतीतः । तस्य मातुः नाम जगरानीदेवी इति आसीत् । आदिवासीप्रदेशे
बाल्यकालः व्यतीतः सन चन्द्रशेखरः अपि भीलबालकैः सह धनुषाभ्यासः सम्यकतया कृतः
। एवं विधा लक्ष्यभेदे सः बाल्यकाले एव प्रवीणः अभवत् ।
तदा वाराणसी क्रान्तिकारिणां
केन्द्रमासीत् । चन्द्रशेखरस्य मनसि देशस्य बन्धनमुक्त्यर्थं
सशस्त्रान्दोलनस्य उपायाः समागताः । सः मन्मथनाथगुप्त एवं च प्रणवेश चटर्जी
इत्ययोः सम्पर्के आगत्य क्रान्तिकारीसमूहस्य सदस्यतां स्वीकृतवान् ।
क्रान्तिकारिणां सह संघः हिन्दुस्तान प्रजातन्त्र संघ इति नाम्ना ज्ञायते स्म
।
सुसंस्काराः:-
चन्द्रशेखरस्य स्वभावे तस्य पितुः
प्रतिबिम्बनम् आसीत् । सः पितावदेव स्वाभिमानी, हठधर्मी, साहसी वचनदृढः आसीत् ।
सः परेषामुपरि अत्याचारं न तु करोति स्म नैव सहते स्म ।
सीतारामतिवारीवयर्ः एकस्मिन् उपवने
रक्षणकार्यं करोति स्म । बुभुक्षितः सन अपि सः कदापि न तु स्वयमेव उपवनस्य फलं
खादति स्म नैव अपरान् अपि फलं ददाति स्म । तस्य एतत् सर्वं गुणं चन्द्रशेखरे
अपि आगतम् ।
प्रथमा रोमांचकरी घटना:-
1919 ख्रीस्ताब्दे वर्षे
चन्द्रशेखरः अध्ययने रतः आसीत् तदैव जलियावाला बागकाण्डमभवत् येन देशस्य युवानः
उद्वेलिताः अभवन् । यदा गान्धिना 1921 ख्रीस्ताब्दे असहयोगआन्दोलनं प्रारब्धं
तदा जनानां रोषः ज्वालामुखीवत् निर्गतः । ते मार्गेषु आगताः, चन्द्रशेखरः अपि
विद्यालयस्य छात्रैः सह एव आन्दोलनं भागं गृहीतवान् । तत्र सः रक्षकैः हस्तगतः
। न्यायालये न्यायाधीषस्य प्रश्नः अभवत् - किं नाम तव
उत्तरं आगतम् - आजाद
प्रश्नः - पितुः नाम
उत्तरं - स्वतन्त्रता
कुत्र निवसति
कारागारे
न्यायाधीषः अकारणमेव तं प्रति 15
आघातस्य दण्डं निर्धारितवान् । प्रत्येकेन आघातेन सह तस्य मुखात् निर्गच्छति
स्म - भारत माता की जय ।
ततः बन्धनात् निमुक्तः सन सः
उद्घोषं कृतवान् यत् अद्य आरभ्य अहं फिरंगीवैदेशिकानां हस्ते न पतिष्यामि
जीवनपर्यन्तम् । तदा आरभ्य सः कदापि जीवने वैदेशिकानां हस्ते नैवागतम् ।
क्रान्तिकारी संगठनम्:-
असहयोगान्दोलनस्य अन्तर्गतमेव यदा
फरवरी 1922 ख्रीस्ताब्दे चैरी चैरा इत्यस्य घटनायाः अनन्तरं गान्धिना अकारणमेव
आन्दोलनं स्थगितं चेत् देशस्य बहवः नवयुवकैः सहैव आजादस्य अपि काॅंग्रेस तः
मोहभंगः जातः एवं च पण्डित रामप्रसादबिस्मिल, शचीन्द्रनाथ सान्याल, योगेशचन्द्र
चटर्जी इत्यादयैः उत्तरभारतीयक्रान्तिकारिणामेकं दलं हिन्दुस्तानी
प्रजातान्त्रिकसंघम् (एच.आर.ए.) इत्यस्य गठनं कृतम् । चन्द्रशेखरः अपि अस्मिन्
दले सम्मिलितः अभवत् । अनेन संगठनेन ग्रामस्य धनिकानां गृहे चैरकार्यं कर्तुं
विचारः प्रतिपादितः । किन्तु कस्याश्चित् महिलायाः उपरि हस्तं न उत्थापयेम
इत्यपि अंगीकृतवन्तः । एकस्मिन् गृहे चैरकार्यं कुर्वन् आजादस्य भुशुण्डिं एकया
महिलया स्वीकृते सत्यपि आजादः तस्याः उपरि हस्तं नोत्थापितवान् । अस्मिन्
चैरकार्ये संलग्नः अष्टजनानाम् उपरि यदा ग्रामीणाः आक्रमणं कृतवन्तः तदा
बिस्मिलेन महिलायाः हस्तात् आजादस्य भुशुण्डिं स्वीकर्तुं तां एका चपेटिका
दत्ता, आजादं कर्षित्वा बहिः आनीतं च । एतदनन्तरं दलेन केवलं
सर्वकारीयप्रतिष्ठानेषु एव लुण्ठनकार्यं सम्पादितुं निर्णयः स्वीकृतः । 1
जनवरी 1925 ख्रीस्ताब्दे वर्षे अनेन दलेन सम्पूर्णे भारते पत्रम् आवंटितं (द
रिवोल्युशनरी) इति यस्मिन् दलस्य नीतिनाम् उद्घाटनम् आसीत् । अस्मिन् पत्रे
सशस्त्रक्रान्तेः चर्चा आसीत् । सूचनायाः लेखकरूपेण विजयसिंह इति काल्पनिकनाम
दत्तमासीत् । शचीन्द्रनाथ सान्याल एतं पत्रं वंटितुं बंगालं प्रति गच्छन्
आसीत् तत्रैव मार्गे रक्षकैः तं बाँकुरा स्थाने बन्धने कृत्वा कारागारे पातितं ।
एच. आर. ए. इत्यस्य गठनावसरे एव एतेषु त्रिषु प्रमुखेषु (बिस्मिल, सान्याल,
चटर्जी) संगठनस्योद्देश्येषु मतवैभिन्यम् आसीत् ।
अस्य संघस्य नीतीनुसारं 9 अगस्त
1925 ख्रीस्ताब्दे काकोरीकाण्डं कृतं किन्तु ततः अपि पूर्वमेव अशफाक उल्ला खॉं
एतेषां घटनानां विरोधः कृतवान् । तस्य भयमासीत् यत् अनेन प्रशासनं तेषां दलस्य
मूलोच्छेदनं कर्तुं कृतसंकल्पं भविष्यति । अभवत् अपि तदैव । आग्लीयाः तु
चन्द्रशेखरं गृहीतुं न शक्तवन्तः किन्तु ते सर्वोच्चकार्यकर्तृन् पण्डित
रामप्रसाद बिस्मिल, अशफाकउल्ला खां, रोशन सिंह इत्यादीन 19 दिसम्बर 1926
ख्रीस्ताब्दे अथ च राजेन्द्रनाथ लाहिडी महोदयं ततोपि 2 दिनपूर्वमेव फॉंसी दत्वा
हतवन्तः । अस्मिन् समये प्रायशः दलं निष्कृयमभवत् । प्रायेण एकदा-द्विधा वा
चन्द्रशेखरेण भगतसिंहेन सह मिलित्वा बिस्मिलादिक्रान्तिकारिणां मोचनाय प्रयासं
कृतं किन्तु सफलतां न प्राप्तवन्तः ।
4 क्रान्तिकारिणां कृते फॉंसी, 16
आजीवनबन्धनदण्डानन्तरं चन्द्रशेखरेण उत्तरभारतस्य सर्वान् क्रान्तिकारिन्
आहूय 8 सितम्बर 1928 ख्रीस्ताब्दे देहली राज्यस्य फिरोजशाहकोटलाक्षेत्रे एका
गुप्तसभा कृता । अस्यां सभायामेव भगतसिंहमपि प्रचारकार्यस्य प्रमुखदायित्वं
दत्तम् । चन्द्रशेखरेण प्रमुखस्य दायित्वं स्वीकृतम् । संगठनस्य
नामपरिवर्तनं कृत्वा हिन्दुस्तान सोशलिस्ट रिपब्लिकन एसोसियेशन इति कृतम् ।
संघस्य लक्ष्यमासीत् - युद्ध अन्तिमनिर्णयपर्यन्तं भवेत् । अन्तिमनिर्णयः जयः
वा मृत्युः वा इति ।
चरम सक्रियता:-
आजादस्य प्रशंसकेषु पण्डितमोतीलाल
नेहः, पुरुषोत्तमदास टंडनयोः नाम अपि प्रसिद्धमस्ति । जवाहरलाल नेहरुमहोदयेन
आजादस्य मेलनं आनन्दभवन मध्ये एव अभवत् । नेहरुः चन्द्रशेखरआजादस्य विचाराणां
विरोधिः आसीत् । सः आजादं प्रति फांसीवादी मनोवृत्ति इति अभिधानमपि प्रयुज्ज्यते
स्म किन्तु तस्य विरोधः मन्मथनाथगुप्तेन बहुधा कृतः ।
भगतसिंहेन यदा असेम्बलीमध्ये
विस्फोटं कृतं तदा आजादः बहुवारं तस्य मुक्त्यर्थं प्रयासं कृतवान् । भगतसिंह,
सुखदेव, राजगुरुः एतेषां त्रयाणां फॉंसीदण्डम् अवरोद्धुं आजादः दुर्गा भ्रातृजायां
दुर्गां गान्धिपार्श्वे प्रेषितं, गान्धिना तु केवलं नकारात्मकप्रतिक्रिया एव
प्राप्ता तया । आजादः आत्मनः बलेन एव झॉंसी कानपुरनगयोर्ः स्थानं निर्मापितम् ।
झॉंसी मध्ये मास्टर रुद्रनारायण, सदाशिव मलकापुरकर, भगवानदास माहौर एवं च
विश्वनाथ वैशम्पायनादयाः सक्रियाः आसन्, कर्णपुरे च पण्डित शालिग्रामशुक्लः
आसीत् । 1 दिसम्बर 1930 ख्रीस्ताब्दे आजादेन सह मेलनाय गन्तुकामः शालिग्रामः
मार्गे एव रक्षकैः निपातितः ।
बलिदानम्:-
आजादेन नेहरुणा आग्रहः कृतः यत् सः
गान्धिनं प्रेरयेत् भगतादिनां फांसीदण्डं आजीवनकारावासदण्डे परिवर्तितुं, किन्तु
नेहःः तेन सह कलहः कृत्वा गन्तुं उक्तवान् । सः ततः साक्षात्
अल्फ्रेटपार्कमध्ये गतवान् । एकेन मित्रेण सह तत्र सः मन्त्रणायां व्यस्तः
आसीत् तदैव सर्वतः तं आंग्लरक्षकाः आविष्टवन्तः । तत्रैव तेन सह युद्धं कुर्वन्
आत्मनः अन्तिमगुलिकातः सः आत्मनः प्राणघातः कृतवान् । 27 फरवरी 1931
ख्रीस्ताब्दः इतिहासे वैशिष्ट्यं प्राप्तवान् ।
चन्द्रशेखर आजादः वीरतायाः नूतनी
परिभाषा लिखितवान् । तस्य मृत्युअनन्तरं आन्दोलनं इतोपि तीव्रतरं जातम् ।
तस्य बलिदानस्य 16 वर्षानन्तरं 15 अगस्त 1947 ख्रीस्ताब्दे भारतं
स्वतन्त्रं जातम् । तस्य स्वप्नः तु पूणर्ः किन्तु तत् द्रष्टुं सः
जीवितगात्रेण अस्माकं मध्ये उपस्थितः नासीत् । आजादः आत्मनः दलस्य
क्रान्तिकारिषु आदरदृष्ट्या दृष्टः सर्वेरपि । सर्वे तं सर्वदा पण्डितजी इति एव
सम्बोधितवन्तः । सः वास्तविकअर्थेषु पण्डितरामप्रसाद बिस्मिलस्य उत्तराधिकारी
आसीत् ।
जन्म प्रारम्भिकजीवनं च:-
सुसंस्काराः:-
चन्द्रशेखरस्य स्वभावे तस्य पितुः प्रतिबिम्बनम् आसीत् । सः पितावदेव स्वाभिमानी, हठधर्मी, साहसी वचनदृढः आसीत् । सः परेषामुपरि अत्याचारं न तु करोति स्म नैव सहते स्म ।
प्रथमा रोमांचकरी घटना:-
क्रान्तिकारी संगठनम्:-
चरम सक्रियता:-
टिप्पणियाँ
एक टिप्पणी भेजें