भ्वादिगण: - दशक्रियागणा: सन्ति । तेषु भ्वादिगण: प्रथम: गण: अस्ति । अस्य नाम भ्वादिगण इति अभवत् भू धातो: गणस्य प्रथमधातुत्वात् । दशगणेषु धातूनाम् आहत्य संख्या 1970मिति अस्ति । यासु 1035 तु केवलं भ्वादिगणे सन्ति ।
भ्वादिगणीय धातुषु धातु-प्रत्ययो: मध्ये शप् (अ) विकरणं लगति (कर्तरि शप्)। मूलप्रत्ययै: (ति त: अन्ति) सह् शप् (अ) इति मिलित्वा 'अति, अत:, अन्ति' इति भवन्ति ।
धातो: अन्तिमं स्वरं 'इ ई, उ उू, ऋ ऋृ, तथा च उपधाया: (अन्तिमवर्णस्य पूर्वतनम्) इकार, उकार, ऋकारस्य च गुणादेश: (ए, ओ, अर्) भवति । अन्तिमस्य गुणस्य एकारस्य 'अय्' इति ओकारस्य च 'अव्' इति भवति । यथा -
भू + अ + ति = भवति,
नि + अ + ति = नयति
हृ + अ + ति = हरति आदि
लट्, लोट्, लड्., विधिलिड्. चादे: संक्षिप्तरूपाणि अधोविधि चलन्ति ।
भ्वादिगणीय धातुषु धातु-प्रत्ययो: मध्ये शप् (अ) विकरणं लगति (कर्तरि शप्)। मूलप्रत्ययै: (ति त: अन्ति) सह् शप् (अ) इति मिलित्वा 'अति, अत:, अन्ति' इति भवन्ति ।
धातो: अन्तिमं स्वरं 'इ ई, उ उू, ऋ ऋृ, तथा च उपधाया: (अन्तिमवर्णस्य पूर्वतनम्) इकार, उकार, ऋकारस्य च गुणादेश: (ए, ओ, अर्) भवति । अन्तिमस्य गुणस्य एकारस्य 'अय्' इति ओकारस्य च 'अव्' इति भवति । यथा -
भू + अ + ति = भवति,
नि + अ + ति = नयति
हृ + अ + ति = हरति आदि
लट्, लोट्, लड्., विधिलिड्. चादे: संक्षिप्तरूपाणि अधोविधि चलन्ति ।
परस्मैपदम्
लट् लकार:
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
| प्रथमपुरुष: | अति | अत: | अन्ति |
| मध्यमपुरुष: | असि | अथ: | अथ |
| उत्तमपुरुष: | आमि | आव: | आम: |
लड्. लकार:
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
| प्रथमपुरुष: | अत् | अताम् | अन् |
| मध्यमपुरुष: | अ: | अतम् | अत |
| उत्तमपुरुष: | अम् | आव | आम |
लोट् लकार:
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
| प्रथमपुरुष: | अतु | अताम् | अन्तु |
| मध्यमपुरुष: | अ | अतम् | अत |
| उत्तमपुरुष: | आनि | आव | आम |
विधिलिड्. लकार:
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
| प्रथमपुरुष: | एत् | एताम् | एयु: |
| मध्यमपुरुष: | ए: | एतम् | एत |
| उत्तमपुरुष: | एयम् | एव | एम |
आत्मनेपदीयम्
लट् लकार:
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
| प्रथमपुरुष: | अते | एते | अन्ते |
| मध्यमपुरुष: | असे | एथे | अध्वे |
| उत्तमपुरुष: | ए | आवहे | आमहे |
लड्. लकार:
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
| प्रथमपुरुष: | अत | एताम् | अन्त |
| मध्यमपुरुष: | अथा: | एथाम् | अध्वम् |
| उत्तमपुरुष: | ए | आवहि | आमहि |
लोट् लकार:
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
| प्रथमपुरुष: | अताम् | एताम् | अन्ताम् |
| मध्यमपुरुष: | अस्व | एथाम् | अध्वम् |
| उत्तमपुरुष: | ऐ | आवहै | आमहै |
विधिलिड्. लकार:
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
| प्रथमपुरुष: | एत | एताम् | एरन् |
| मध्यमपुरुष: | एथा: | एयाथाम् | एध्वम् |
| उत्तमपुरुष: | एय | एवहि | एमहि |
एवं विधा सर्वाणि भ्वादिगणीयधातुरूपाणि चलन्ति । अग्रे वयं मुख्यधातूनां रूपाणि सर्वेषु लकारेषु पश्याम: ।
इति
उत्तमं मार्गदर्शनम्।
जवाब देंहटाएं