वर्तमानकालस्य अनिश्चित-वाक्यानि तानि वाक्यानि भवन्ति यत्र एतत् न ज्ञायते यत् वाक्यस्य गति: का अस्ति । यथा - स: गच्छति । अत्र निश्चितं नास्ति यत् स: कदा गच्छति अद्य गच्छति अथवा स्व: गच्छति , प्रात: गच्छति उत मध्याने अथवा सायंकाले गच्छति । अद्य एतेषाम् एव वाक्यानाम् अत्र वयं चतुर्षु सोपानेषु अध्ययनं कुर्म: । एतानि सोपानानि सन्ति साधारणवाक्यानि, नकारात्मकवाक्यानि, प्रश्नवाचकवाक्यानि अथ च नकारात्मकप्रश्नवाचकवाक्यानि ।
पुलिंग-एकवचनम् |
| साधारणवाक्यम् | नकारात्मकवाक्यम् | प्रश्नवाचकवाक्यम् | नकारात्मकप्रश्नवाचकवाक्यानि |
| स: गच्छति | स: न गच्छति | किं स: गच्छति ? | किं स: न गच्छति ? |
| वह जाता है | वह नहीं जाता है | क्या वह जाता है ? | क्या वह नहीं जाता है ? |
| भवान् गच्छति | भवान् न गच्छति | किं भवान गच्छति ? | किं भवान् न गच्छति ? |
| आप जाते हो | आप नहीं जाते हो | क्या आप जाते हो ? | क्या आप नहीं जाते हो ? |
| अहं गच्छामि | अहं न गच्छामि | किम् अहं गच्छामि ? | किम् अहं न गच्छामि ? |
| मैं जाता हूँ | मैं नहीं जाता हूँ | क्या मैं जाता हूँ ? | क्या मैं नहीं जाता हूँ ? |
पुलिंग-बहुवचनम् |
| साधारणवाक्यम् | नकारात्मकवाक्यम् | प्रश्नवाचकवाक्यम् | नकारात्मकप्रश्नवाचकवाक्यानि |
| ते गच्छन्ति | ते न गच्छन्ति | किं ते गच्छन्ति ? | किं ते न गच्छन्ति ? |
| वे जाते हैं | वे नहीं जाते हैं | क्या वे जाते हैं ? | क्या वे नहीं जाते हैं ? |
| भवन्त: गच्छन्ति | भवन्त: न गच्छन्ति | किं भवन्त: गच्छन्ति ? | किं भवन्त: न गच्छन्ति ? |
| आपलोग जाते हैं | आपलोग नहीं जाते हैं | क्या आपलोग जाते हैं ? | क्या आपलोग नहीं जाते हैं ? |
| वयं गच्छाम: | वयं न गच्छाम: | किं वयं गच्छाम: ? | किं वयं न गच्छाम: ? |
| हम जाते हैं | हम नहीं जाते हैं | क्या हम जाते हैं ? | क्या हम नहीं जाते हैं ? |
स्त्रीलिंग-एकवचनम् |
| साधारणवाक्यम् | नकारात्मकवाक्यम् | प्रश्नवाचकवाक्यम् | नकारात्मकप्रश्नवाचकवाक्यानि |
| सा गच्छति | सा न गच्छति | किं सा गच्छति ? | किं सा न गच्छति ? |
| वह जाती है | वह नहीं जाती है | क्या वह जाती है ? | क्या वह नहीं जाती है ? |
| भवती गच्छति | भवती न गच्छति | किं भवती गच्छति ? | किं भवती न गच्छति ? |
| आप जाती हैं | आप नहीं जाती हैं | क्या आप जाती हैं ? | क्या आप नहीं जाती हैं ? |
| अहं गच्छामि | अहं न गच्छामि | किम् अहं गच्छामि ? | किम् अहं न गच्छामि ? |
| मैं जाती हूँ | मैं नहीं जाती हूँ | क्या मैं जाती हूँ ? | क्या मैं नहीं जाती हूँ ? |
स्त्रीलिंग-बहुवचनम् |
| साधारणवाक्यम् | नकारात्मकवाक्यम् | प्रश्नवाचकवाक्यम् | नकारात्मकप्रश्नवाचकवाक्यानि |
| ता: गच्छन्ति | ता: न गच्छन्ति | किं ता: गच्छन्ति ? | किं ता: न गच्छन्ति ? |
| वे जाती है | वे नहीं जाती है | क्या वे जाती है ? | क्या वे नहीं जाती है ? |
| भवत्य: गच्छन्ति | भवत्य: न गच्छन्ति | किं भवत्य: गच्छन्ति ? | किं भवत्य: न गच्छन्ति ? |
| आपलोग जाती है | आपलोग नहीं जाती है | क्या आपलोग जाती है ? | क्या आपलोग नहीं जाती है ? |
| वयं गच्छाम: | वयं न गच्छाम: | किं वयं गच्छाम: ? | किं वयं न गच्छाम: ? |
| हम जाती है | हम नहीं जाती है | क्या हम जाती है ? | क्या हम नहीं जाती है ? |
उपरोक्तविधिद्वारा वयं सरलतया संस्कृतस्य अनिश्चितकालस्य वाक्यानां निर्माणं कर्तुं शक्नुवन्ति । एवम् एव राम: गच्छति, सीता गच्छति, रामा: गच्छन्ति, सीता: गच्छन्ति आदि वाक्यानि अपि रचयितुं शक्नुम: ।
अस्तु सम्प्रति एतावतानाम् अभ्यासं कुर्म: । अग्रिम: पाठ: सतत् वाक्यानां विषये पठिष्याम: ।
तावत् अलम् ।
सर्वे भवन्तु सुखिन: सर्वे सन्तु निरामया: ।
सर्वे भद्राणि पश्यन्तु मा कश्चित् दु:खभागभवेत् ।।
2 टिप्पणियाँ
संस्कृत भाषा को बढ़ावा देने वाले इस सुंदर ब्लॉग के लिए हार्दिक धन्यवाद......
जवाब देंहटाएंसाधुवाद ,
जवाब देंहटाएंअशोक गुप्ता
दिल्ली