2. यमक अलंकार: - यस्मिन् काव्ये भिन्न-भिन्नअर्थप्रतिपादकशब्दानां एकाधिकवारम् आवृत्ति: भवति तत्र यमक अलंकार: भवति ।
सत्यर्थे पृथगर्थाया: स्वरव्यंजनसंहते: ।
क्रमेण तेनैवावृत्तिर्यमकं विनिगद्यते ।।
एते शब्दा: क्वचित् सार्थका: क्वचित् निरर्थका: अपि भवितुमर्हन्ति । किन्तु तेषां क्रमेण आवृत्ति: आवश्यकं भवति । क्रमेण आवृत्तिअभावे सति यमकं विहाय अनुप्रास अलंकार: भवति ।
उदाहरणम् -
नवपलाश-पलाशवनं पुर: स्फुटपरागपरागतपंकजम् ।
मृदुलतान्तलतान्तमलोकयत् स सुरभिं-सुरभिं सुमनोभरै: ।।
अत: क्रमश: 'पलाश' (पलाशपुष्पं/पत्रं), 'पराग' (पुष्पपराग/निरर्थकं), 'लतान्त' (निरर्थकं/लताया: अन्तिमभाग:) एवं च 'सुरभि' (सुगन्धि:/वसन्तऋतु:) शब्दानां एकाधिकवारं आवृत्ति: अस्ति । अस्मिन् उदाहरणे त्रयाणां भेदानाम् उदाहरणम् अपि प्रदत्तमस्ति ।
'यमक' शब्दस्य व्युत्पत्ति: कुर्वन् काव्यप्रकाश-नागेश्वरी-टीकायाम् उक्तमस्ति -
यमौ द्वौ समजातौ, तत्प्रतिकृतिर्यमकम्
इवे प्रतिकृताविति (पा.सू. 5.3.96) कन् ।।
अर्थात् 'यम- शब्दस्यार्थ: युगलम् इति । आचार्य पाणिनि: यम शब्देन सह समान प्रतिकृति अर्थे 'कन्' प्रत्ययस्य प्रयोगं कृतवान् अस्ति ।
काव्यप्रकाशस्य दर्पणटीकायाम् आचार्यविश्वनाथेन 'यमकस्य' व्याख्या कृता अस्ति -
'स्थानविशेषेषु यम्यते इति यमकम् '' ।
वाग्भटालंकारस्य अन्वयार्थप्रबोधिनीटीकायाम् -
'भिन्नवाच्यानां पादपदवर्णानां संयुतासंयुता आवृत्ति: आदिमध्यान्तगोचरं यमकं स्यात्' ।
केशवमिश्रेण अलंकारशेखरे -
'अतुल्यार्थत्वे सति आनुपूर्वीविशेषविशिष्टनियतव्यंजनसमुदायाभ्यासो यमकम् ' ।
प्रायेण सर्वेपि एकमेव तात्पर्यं विभिन्नप्रकारेण स्थापितवन्त: सन्ति ।
यमक अलंकारस्य भेदा: -
यमक अलंकारस्य त्रय: भेदा: आचार्य विश्वनाथेन स्वीकृत: अस्ति ।
1. उभयपद सार्थकम्
2. उभयपदनिरर्थकम्
3. क्वचित् एकं सार्थकम् अन्यं निरर्थकम् ।
इति
अति ज्ञानवर्धकम्....
जवाब देंहटाएंअतिशोभनम् , सुग्राह्यं वर्णनं इति।
जवाब देंहटाएंATI Uttam
जवाब देंहटाएं