हेतुं विना यत्र कार्योत्पत्ति: दृष्यते तत्र विभावना अलंकार: भवति ।
विभावना विना हेतुं कार्योत्पत्तिर्यदुच्यते ।
अर्थात् यत्र कारणेन विना एव कार्यस्य उत्पत्ति: प्रदर्श्यते तत्र विभावना अलंकार: भवति ।
विशेष: -
- विभावना अलंकारस्य व्युत्पत्तिरस्ति - 'विभावयति कारणान्तरं कल्पयति इति विभावना ।'
- ''प्रसिद्धकारणस्य निषेधेपि तत्कार्यरूप फलस्य व्यक्ति: प्रकाशनं विभावना । विभावयति कारणान्तरं कल्पयतीति विभावना । प्रसिद्धकारणाभावेपि कार्योत्पत्त्िर्हि कारणान्तरं कल्पयति विभावना ।'' - नागेश्वरी टीका ।
- विभावना अलंकारस्य द्वौ भेदौ कल्पितौ स्त: ।
- उक्तनिमित्ता - अप्रसिद्धकारणं कदाचित् उक्तं भवेत् ।
- अनुक्तनिमित्ता - अप्रसिद्धकारणम् उनुक्तं भवेत् ।
उदाहरणम् -
अनायासकृशं मध्यमशंकतरले दृशौ
अभूषणमनोहारि वपुर्वयतिस सुभ्रुव: ।।
प्रस्तुतोदाहरणे कटिप्रदेशस्य कृशता, नेत्राभ्यां चंचलता, शरीरस्य आभूषणेन विनैव सुन्दरता इत्येषां प्रसिद्धकारणं नास्ति अत: विभावना अलंकार: अस्ति ।
इति ........
टिप्पणियाँ
एक टिप्पणी भेजें